Siadaj pan, panie Nowak – o formach (nie zawsze) grzecznościowych w języku polskim

Słowa, których używamy na co dzień mają niezwykłą moc. Nie tylko przekazują informacje, ale również wyrażają nasze emocje, nastroje czy stosunek do rozmówcy. Mogą tworzyć nowe światy (jak słowa przysięgi małżeńskiej), ale też burzyć (co czyni chociażby wyrok sądowy), wyrażać szacunek lub obrażać. By uniknąć tego ostatniego, warto sobie uświadomić, jak wielkie znaczenie ma dobór odpowiednich środków językowych i… nauczyć się odpowiednio ich używać. Poniżej znajduje się zestawienie kilku popularnych błędów związanych z etykietą językową.

1. PANI, PAN, PANIE, PANOWIE, PAŃSTWO

√ Wysiada pan na następnym przystanku?
X Wysiadasz pan na następnym przystanku?

Łączenie wyrazów: pan i pani z czasownikiem w drugiej osobie liczby pojedynczej sprawia, że wypowiedź jest odbierana jako niegrzeczna. To połączenie często było spotykane w gwarze warszawskiej, a jeszcze pod koniec XIX wieku było normą językową. Obecnie moglibyśmy odebrać takie słowa jako zaczepkę i mielibyśmy pełne prawo przynajmniej się obruszyć…

√ Usłyszą państwo ważną informację.
X Usłyszycie państwo ważną informację.

Tę drugą formę można usłyszeć bardzo często i niemal wszędzie! W wypowiedziach oficjalnych (takich jak wystąpienia publiczne, audycje radiowe, konferencje) powinniśmy unikać połączeń wyrazów: panie, panowie, państwo z czasownikiem w drugiej osobie liczby mnogiej. W języku mówionym, potocznym nie rażą one już tak bardzo, bo wskazują na bliskie relacje nadawcy i adresata komunikatu. Wszędzie tam, gdzie zwracamy się do bliżej nieokreślonych odbiorców, powinniśmy używać czasownika w trzeciej osobie liczby mnogiej.

√ Jerzy Bralczyk wyraził swoją opinię na naszej antenie.
X Bralczyk wyraził swoją opinię na naszej antenie.

Kiedy mówimy publicznie o osobach żyjących, niegrzecznie jest używać samego nazwiska. Powinniśmy przed nim dodawać imię bądź tytuł, a w sytuacjach uroczystych wyraz: pan lub pani (wtedy, kiedy chcemy okazać szczególne względy lub osoba, o której mowa, obecna jest na sali). Ta zasada nie dotyczy jednak osób zmarłych, dlatego kiedy analizujemy historię literatury nie mówimy: pan Mickiewicz, pani Szymborska, ale po prostu Mickiewicz i Szymborska, niczego im w ten sposób nie ujmując. Pan Iwaszkiewicz czy pani Konopnicka brzmi natomiast nieco ironicznie.

2. FORMY ZWRACANIA SIĘ DO ROZMÓWCÓW

√ Proszę pani, możemy już wyjść?
X Proszę panią, możemy już wyjść?

Do wszystkich osób dorosłych (poza duchownymi) możemy się zwracać, używając form: proszę pani, proszę pana. Co ciekawe, w tym konkretnym przypadku pan i pani pojawia się w dopełniaczu. Jeśli jednak prośba jest bardziej konkretna, używamy biernika, np. Proszę panią o podanie bibliografii.

√ Panie doktorze, co mi dolega?
X Panie doktorze Ziółko, co mi dolega?

Wyrazy pan i pani możemy łączyć z tytułami naukowymi (panie doktorze, pani inżynier), ale w tym wypadku musimy zachować umiar. Jeżeli będziemy chcieli stosować je zbyt skwapliwie, możemy wyjść na… lizusów. W języku polskim na stałe zadomowiły się już sposoby zwracania się do dziennikarzy per panie redaktorze/pani redaktor, do adwokatów: panie mecenasie/pani mecenas (co z panem magistrem i panią magister w odniesieniu do farmaceutów? chyba powoli zaczyna trącić myszką…). Po tych formach nie dodajemy jednak nazwiska.
W listach należy dodać jeszcze przymiotnik: szanowny/szanowna, a tych skierowanych do osób duchownych czcigodny/czcigodna lub wielebny/wielebna. Dodatek w postaci słowa: wielce (szanowny, czcigodna) jest nadal akceptowalny, chociaż chyba powoli odchodzi już do lamusa, jak to się stało z przymiotnikami: wielmożny/wielmożna.

√ Pani Basiu, czy mogę prosić o telefon w poniedziałek?
X Pani Stanisławska, czy mogę prosić o telefon w poniedziałek?

W dawniejszych czasach i w niektórych środowiskach (na przykład robotniczych) zwracanie się do kogoś za pomocą formy: pan/pani + nazwisko uchodziło za poprawne. Obecnie uznaje się ją za niegrzeczną. Jeżeli jesteśmy jednak z kimś w relacjach niezbyt oficjalnych, ale też niezupełnie koleżeńskich (na przykład w pracy), możemy używać zwrotów: pan/pani + imię. Jeśli zwracamy się do osób starszych, imienia nie powinniśmy zdrabniać.

3. POLECENIA, ROZKAZY

√ Proszę, niech panowie wejdą do środka.
X Proszę, wejdźcie do środka.

Formy drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej trybu rozkazującego sprawdzają się tylko w stosunku do dzieci lub dorosłych, do których zwracamy się po imieniu. W innej sytuacji (bardziej oficjalnej) stosujemy formy opisowe rozkaźnika, złożone między innymi z wyrazu: niech i czasownika w trzeciej osobie. Jeszcze bezpieczniejszym sposobem na wydanie polecenia w kontaktach z osobami starszymi czy zasłużonymi jest forma z użyciem trybu warunkowego, np. Byłoby nam bardzo miło, gdyby panowie weszli do środka i rozgościli się.

√ Zamknij okno.
X Zamykaj okno.

Kiedy w poleceniach, prośbach czy życzeniach stosujemy czasownik w formie niedokonanej, nasza wypowiedź brzmi jak popędzanie, a my sami sprawiamy wrażenie zniecierpliwionych. Czasowniki niedokonane w trybie rozkazującym mogą się pojawić, kiedy mówimy o ogólnych zasadach (np. Zamykaj okno zawsze, kiedy wychodzisz z domu) lub kiedy pojawiają się po nie (Nie zamykaj okna). Formy dokonane w zaprzeczeniach pojawiają się jako konkretne ostrzeżenia (Nie zamknij mi tylko tego okna).

źródła:
Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. A. Markowskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

www.sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Pan-tylko-w-sytuacjach-grzecznosciowych-i-osobistych;18154.html

Autor: Paulina Kuc