Odmiana nazwisk w języku polskim

Mając Jana Nowaka wśród znajomych, w codziennych sytuacjach i w nieoficjalnym języku prawdopodobnie mielibyśmy okazję usłyszeć , że ktoś chce się skontaktować z Nowakiem, ma sprawę do Nowaka, musi podziękować Nowakowi albo właśnie myślał o Nowaku. Kiedy jednak rzucimy okiem na wiszące w gabinecie Nowaka dyplomy, zauważymy, że ktoś chciał złożyć gratulacje i podziękowania „dla Jan Nowak” (lub w optymistycznej wersji „dla Jana Nowak”), dzwoniący telemarketer chce porozmawiać z „panem Janem Nowak”, a ksiądz czytający wypominki modli się za duszę dziadka naszego bohatera „świętej pamięci Stanisława Nowak”.

Znana jest również anegdotka opowiadana przez Michała Rusinka (byłego sekretarza Wisławy Szymborskiej), który odebrał kiedyś połączenie z banku. Osoba po drugiej stronie linii zapytała, czy rozmawia „z panem Michałem Rusinek”, na co ten odpowiedział: „Tak, ale ja się deklinuję”. Po tych słowach usłyszał: „A, to przepraszam. Zadzwonię później”.

Poniżej znajdziecie kilka zasad dotyczących odmiany polskich nazwisk, które mogą ustrzec Was przed „telefonowaniem później”.

Już nie tylko profesor Miodek grzmi, że nazwiska należy odmieniać, apelują o to wszyscy językoznawcy, a słowniki nie pozostawiają wątpliwości.

Wybór właściwego wzorca odmiany zależy od:
1) płci właściciela
2) jego narodowości
3) zakończenia nazwiska (może chodzić o zakończenie fonetycznej formy nazwiska albo zakończenie tematu).

NAZWISKA ŻEŃSKIE

Odmieniają się wszystkie zakończone na –a. Te zakończone spółgłoską pozostają nieodmienne.

a) jeżeli nazwisko zakończone jest na –ska, -cka, -dzka, –owa lub –ewa, odmienia się tak jak przymiotnik, np.
Kowalska, Kowalską, Kowalskiej
Konopacka, Konopacką, Konopackiej
Rudzka, Rudzką, Rudzkiej
Stanisławowa, Stanisłowową, Stanisłowowej
Paduczewa, Paduczewą, Paduczewej

b) nazwisko panieńskie zakończone na –ówna lub –anka odmienia się jak rzeczownik, np.
Kucówna, Kucównę, Kucówną, Kucówny, Kucównie
Kotulanka, Kotulankę, Kotulanką, Kotulanki, Kotulance

c) natomiast pozostałe nazwiska zakończone na-a odmieniają się jak  rzeczowniki pospolite, np. Janda, Jandę, Jandą, Jandzie czy Rosa, Rosę, Rosą, Rosie

d) problematyczne może być nazwisko żeńskie, które wygląda jak przymiotnik w rodzaju męskim, np. Chudy, Biały. Jeśli w mianowniku to nazwisko kończy się  na –y, pozostaje nieodmienne. Jeśli jednak jego właściciela zdecydowała się na formę z końcówką żeńską (to jest Ewa Chuda, Anna Biała), będzie odmieniało się jak przymiotnik: Ewę Chudą, Ewy Chudej, Ewie Chudej.

NAZWISKA MĘSKIE

Odmieniają się niemal wszystkie.

a) Te zakończone na spółgłoskę odmieniają się tak jak rzeczowniki pospolite.
Przykładowo: Stempek – Stempka, Stempkiem, Stempce, Stempkowi
Kuc – Kuca, Kucem, Kucu, Kucowi

b) Te zakończone na –a odmieniają się zawsze według odmiany żeńskiej
Wałęsa – Wałęsę, Wałęsą, Wałęsy, Wałęsie
Terka – Terkę, Terką, Terki, Terce
Wyjątkiem są te zakończone w wymowie na „-ła”, np. Benoit, Dubois, Lacroix, których nie odmieniamy.

c) Te zakończone na –ski, -cki, -dzki mają odmianę przymiotnikową.
Kaczyński – Kaczyńskiego, Kaczyńskim, Kaczyńskiemu
Głowacki – Głowackiego, Głowackim, Głowackiemu
Rudzki – Rudzkiego, Rudzkiem, Rudzkiemu

d) Również te zakończone na –i oraz –e odmieniają się jak przymiotnik.
Verdi – Verdiego, Verdim, Verdiemu
Mallarmé – Mallarmégo, Mallarmém, Mallarmému

e) Nazwiska zakończone na –o mają odmianę rzeczownikową męską, jeśli są pochodzenia obcego.
Caruso – Carusa, Carusem, Carusie, Carusowi.
Wyjątkiem są tutaj te akcentowane na ostatnią sylabę (Hugo, Boileau), których nie odmieniamy.
Jeśli natomiast są polskie, odmieniają się jak rzeczowniki żeńskie.
Matejko – Matejkę, Matejką, Matejki, Matejce
Czubko – Czubkę, Czubką, Czubki, Czubce

f) Nazwiska, które zakończone są na –u, nie odmieniają się, np. Ceaușescu.

g) Wyjątek mogą stanowić nazwiska zakończone na –o, -e, -y lub –i (z pominięciem tych zakończonych na –ski, -cki, -dzki) przy imieniu lub nazwie godności bądź tytułu (pan, pani, minister, prezydent,), których wówczas możemy nie odmieniać.
Przykładowo: Witamy ministra Kołodko. Wspaniała kolekcja mistrza Versace.
W tych sytuacjach równie dobrze można by powiedzieć: Witamy ministra Kołodkę. Wspaniała kolekcja mistrza Versacego.

h) W nazwiskach dwuczłonowych odmieniamy obydwa człony.
Boy-Żeleński – Boya-Żeleńskiego, Boyem-Żeleńskim, Boyu-Żeleńskim
Wyjątkiem od tej reguły jest sytuacja, kiedy pierwszy człon nazwiska jest przydomkiem, zawołaniem bojowym lub dawnym herbem. Wówczas może (ale nie musi) pozostać nieodmienny.
Korwin-Mikke – Korwin-Mikkego, Korwin-Mikkem, Korwin-Mikkemu

i) Nazwiska polskie zakończone na –ąb, -eł, -oł, np. Kocioł, Kozieł, Jarząb mogą odmieniać się w dwojaki sposób:
– bez wymian spółgłoskowych, np. Kocioł – Kocioła, Kozieł – Kozieła, Jarząb – Jarząba
– z zachowaniem wymian, np. Kocioł – Kotła, Kozieł – Kozła, Jarząb – Jarzęba (ten sposób uchodzi jednak za mniej staranny)
Ta zasada nie dotyczy nazwisk jednosylabowych, np. Dąb, od którego poprawna forma w dopełniaczu to Dąba (a nie Dęba czy Dębu).

Źródła:
„Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN” pod red. Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2006
https://sjp.pwn.pl/zasady/Odmiana-nazwisk-Uwagi-ogolne;629611.html
https://sjp.pwn.pl/poradnia
http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=687:odmiana-nazwisk&catid=44&Itemid=145

Autor: Paulina Kuc

Udostępnij ten post

Znane i „lubiane” błędy językowe w polskiej mowie

Jak wiadomo język polski nie jest prostym językiem. Nawet rodowici Polacy mają trudności z niektórymi występującymi w polszczyźnie sformułowaniami i zwrotami. Read more

Czym są i skąd się wzięły frazeologizmy?

Według słownika języka polskiego związek frazeologiczny to utrwalone w danym języku połączenie wyrazów, którego znaczenie nie wynika ze znaczeń tych wyrazów. Read more

Zapożyczenia w języku polskim

Na polszczyznę bardzo silny wpływ miały inne języki. Obecnie, w słowniku języka polskiego możemy znaleźć około 140 tys. haseł. Nie Read more

2 odpowiedzi na “Odmiana nazwisk w języku polskim”

1. Pascal pisze:

   8 listopada 2019 o 09:44

   Ja w sumie to mam dwa pytania odnośnie tego tematu, i byłbym wdzięczny za rozjaśnienie tychże kwestii, (jak zostało to wyjaśnione w tekście a ja nie zauważyłem, to z góry proszę o wybaczenie).

   1) W szkole usłyszałem, że jest zasada co do nazw od rzeczowników popsolitych, że można pominąć przy odmianie pojawiające się oboczności. Załóżmy, że Pan miał nieszczęście i nazywa się Osioł, i aby odróżnić go od zwierzęcia, można odmieniać Osioła, Osiołowi, Oisioła, Oisiołem, Oisiole, Oisiole! ,(a może Osioł!). Czy taka zasada jest, czy to mnie się coś ubzdurało.

   2) Tutaj mam problem z odmianą dwóch fikcyjnych nazwisk pochodzących z języków obcych, jedna kwestia jest chyba prostsza, bo nazwisko brzmi Blau, (od niemieckiego błękitu), i próbowałem odmieniać to jak nazwisko Reichenau, (czylu Blau, Blaua, Blauowi, Blaua, Blauem, Blale, Blale!), problematyczne dla mnie są dwa ostanie przypadki, wydaję mi się, że brzmią co najmniej dziwnie, (przy Raichenale aż tak to źle nie wygląda).

   Zaloguj się, aby odpowiedzieć
2. Silva pisze:

   20 lipca 2023 o 21:50

   ….dziękujemy panu Tomaszowi Hankus , czy Tomaszowi Hankusowi ….
   gdzie nazwisko to : Hankus ?

   Zaloguj się, aby odpowiedzieć